Sang chấn tâm lý ở trẻ là kết quả của việc một đứa trẻ phải đối mặt với những sự kiện quá đau thương trong thời thơ ấu. Nếu tình trạng này kéo dài không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn cản trở chất lượng cuộc sống và tương lai của trẻ, thậm chí những tổn thương về tâm lý sẽ theo trẻ đến suốt cuộc đời.
Nguyên nhân gây sang chấn tâm lý ở trẻ em
Sang chấn tâm lý ở trẻ em là một dạng rối loạn lo âu phổ biến, nó xảy ra khi trẻ nhỏ phải trải qua những cú sốc tinh thần vượt quá khả năng chịu đựng, chẳng hạn như bạo lực về tình cảm, thể xác, bị lạm dụng. Theo nghiên cứu, sang chấn tâm lý ở trẻ có thể xuất hiện trong vài tuần đầu, nhưng cũng có trường hợp nhiều năm sau khi trải qua cú sốc tinh thần mới bắt đầu.
Thông thường, chấn thương sẽ khiến trẻ bị tổn thương nội tâm dưới dạng “hồi tưởng quá khứ” hoặc nó có thể liên tục xuất hiện trong những cơn ác mộng, những suy nghĩ đáng sợ. Điều này đặc biệt đúng khi trẻ vô tình chứng kiến các sự kiện hoặc nhìn thấy những đồ vật gợi nhớ cho chúng những tổn thương thời thơ ấu.
Một số tình huống, sự việc cụ thể có thể khiến trẻ rơi vào trạng thái sang chấn tâm lý như:
- Trải qua các cuộc tấn công bạo lực như bị hành hung, đánh đập, ngược đãi, hãm hiếp, tra tấn, v.v.
- Bị lạm dụng tình dục hoặc thể chất.
- Tai nạn xe hơi.
- Đối mặt với thiên tai lũ lụt, lở đất, động đất, sóng thần, núi lửa, v.v.
- Gặp hỏa hoạn hoặc gặp tai nạn liên quan đến hỏa hoạn.
- Là nạn nhân của các hành vi bạo lực như bạo lực học đường, bắt cóc, đe dọa học đường, khủng bố, v.v.
- Chứng kiến những người xung quanh họ trải qua những sự kiện đau thương và khủng bố như giết người, tai nạn xe hơi, v.v.
- Đứa trẻ được chẩn đoán mắc bệnh hiểm nghèo.
Hầu hết các trường hợp sang chấn tâm lý ở trẻ đều xảy ra khi trẻ phải thường xuyên đối mặt với những sự kiện, tình huống trên. Hoặc cũng có thể cả gia đình là nạn nhân của những biến cố đau thương nhưng đứa trẻ là người sống sót duy nhất và phải đối mặt với hàng loạt chứng rối loạn tâm lý. Nhiều trẻ nhỏ mặc cảm, tự trách bản thân và cho rằng mình là nguyên nhân gây ra những vấn đề đó.
Các yếu tố nguy cơ làm phát triển sang chấn tâm lý ở trẻ em
Thực tế cho thấy, không phải đứa trẻ nào sau khi trải qua những đau thương, những cú sốc về tình cảm cũng sẽ gặp phải những sang chấn tâm lý. Theo các chuyên gia, tình trạng này sẽ liên quan đến nhiều yếu tố khác nhau như tính cách của một cá nhân, tiền sử sức khỏe tâm thần, tiền sử gia đình, sự hỗ trợ từ những người thân yêu,… xã hội, trải nghiệm thời thơ ấu, bản thân sự kiện đau thương, mức độ căng thẳng hiện tại.
Các nhà khoa học cũng đã tiến hành nhiều nghiên cứu và phát hiện ra rằng trong các trường hợp chấn thương, trẻ em thường có mức độ không điển hình của các hormone quan trọng liên quan đến phản ứng căng thẳng. Ví dụ, một đứa trẻ sẽ có mức norepinephrine và epinephrine cao hơn bình thường và thấp hơn mức cortisol bình thường.
Các hormone trên đều giữ những chức năng và vai trò quan trọng trong phản ứng “chiến đấu hay bỏ chạy” của cơ thể mỗi người khi đối mặt với những tình huống và sự kiện căng thẳng. Nói một cách đơn giản, trẻ em phải đứng trước hai sự lựa chọn: đối mặt và vượt qua nỗi đau và khó khăn hoặc bằng mọi cách chạy trốn và trốn tránh chúng.
Dấu hiệu nhận biết bị sang chấn tâm lý ở trẻ nhỏ
Bị sang chấn tâm lý ở trẻ sẽ có nhiều biểu hiện, mỗi trẻ sẽ có những dấu hiệu riêng biệt. Tuy nhiên, cuộc khảo sát cho thấy lo lắng, căng thẳng và trầm cảm là những triệu chứng phổ biến nhất của tình trạng này. Chúng sẽ được thể hiện qua các khía cạnh sau:
Trẻ luôn cố gắng trốn tránh, tìm cách che giấu những đồ vật, sự việc khiến trẻ nhớ lại những tổn thương tâm lý trong quá khứ.
- Trẻ em luôn từ chối tham gia các hoạt động, đi đến các địa điểm hoặc gặp gỡ những người có liên quan đến các sự kiện đau thương.
- Trẻ luôn né tránh và không muốn nghĩ đến hoặc nói về những vấn đề đau thương đã xảy ra.
- Đôi khi trẻ sẽ không thể nhớ những chi tiết quan trọng đã xảy ra trong sự kiện đau thương.
Tâm trí trẻ thơ chứa đầy những suy nghĩ tiêu cực cùng với những mảnh ký ức vụn vặt về những sự kiện đã qua
- Trẻ liên tục mơ thấy những hình ảnh, sự kiện liên quan đến quá khứ hoặc gặp ác mộng khiến trẻ vô cùng khó chịu, mệt mỏi.
- Cảm thấy bị tổn thương, buồn bã, sợ hãi khi nhắc về các sự kiện.
- Có thể tái hiện lại các sự kiện, tình huống đã xảy ra thông qua tranh vẽ, bài hát, vở kịch.
- Hồi tưởng và cảm xúc hoặc hành động như thể các sự kiện đang bắt đầu xảy ra một lần nữa.
- Cảm thấy vô cùng khó chịu, thất vọng, tức giận, lo lắng hoặc bất an khi có điều gì đó xảy ra và gợi lên những ký ức liên quan đến sự kiện đau buồn.
Thường xuyên cảm thấy lo lắng, căng thẳng hoặc có dấu hiệu của rối loạn khả năng vận động kém
- Rối loạn giấc ngủ, có thể mất ngủ, ngủ không sâu giấc, hay gặp ác mộng, thức giấc nhiều lần trong đêm, trằn trọc không ngủ lại được.
- Dần dần mất tập trung, giảm khả năng chú ý, không có khả năng đưa ra quyết định hoặc lựa chọn, ngay cả những việc nhỏ nhặt hàng ngày.
- Trở nên nhạy cảm, dễ bị kích động, cáu kỉnh, tức giận và có cảm giác chán ghét cuộc sống.
- Háo hức.
- Có xu hướng luôn đề phòng và đề phòng các dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm.
Thường xuyên có những suy nghĩ tiêu cực, tâm trạng tồi tệ sau khi trải qua những sự việc đau buồn
- Có xu hướng đổ lỗi cho các sự kiện hoặc tình huống đau thương.
- Cảm thấy lo lắng, bất an và có niềm tin phi lý rằng mọi người xung quanh và toàn thế giới đều nguy hiểm và không an toàn.
- Cảm giác tức giận, sợ hãi, xấu hổ, bất an, tội lỗi, tự trách bản thân về những điều đã xảy ra cứ lặp đi lặp lại.
- Không quan tâm và không muốn tham gia tất cả các sự kiện và hoạt động xã hội.
- Tôi cảm thấy mình như bị ngắt kết nối với cuộc sống thực và cảm thấy xa lạ với những người xung quanh.
- Không có cảm giác hạnh phúc, vui sướng, mãn nguyện và hoàn toàn không có cảm giác yêu đương.
Thông thường, các triệu chứng của chấn thương ở trẻ em xuất hiện và phát triển trong vòng vài tuần hoặc trong tháng đầu tiên của sự kiện chấn thương. Hoặc có trường hợp chúng không xuất hiện sau vài tháng, vài năm mà vẫn âm thầm, lặng lẽ tồn tại nhiều năm sau đó.
Những sự việc đau thương, tổn thương sẽ luôn tái diễn trong các hoạt động đời sống hàng ngày nếu trẻ tiếp xúc hoặc chứng kiến một tình huống, sự kiện khiến trẻ nhớ lại những kỷ niệm đau buồn trong quá khứ. Đồng thời, trẻ sẽ phải hứng chịu hàng loạt cảm xúc tiêu cực ảnh hưởng xấu đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe.
Ngoài ra, các chuyên gia cho biết thêm, chấn thương ở trẻ em đôi khi có thể xuất hiện và tồn tại dưới dạng phản ứng đột ngột, ngắn hạn, hay còn gọi là rối loạn căng thẳng cấp tính. Điều này sẽ xảy ra cho một sự kiện cụ thể, kéo dài trong vài ngày hoặc có thể lên đến một tháng.
Điều trị sang chấn tâm lý ở trẻ em như thế nào
Nếu những sang chấn tâm lý ở trẻ em có thể được phát hiện sớm thì việc cải thiện và khắc phục sẽ dễ dàng hơn. Thông thường, trẻ sẽ được ưu tiên điều trị tâm lý, một số trường hợp nghiêm trọng hơn sẽ cần kết hợp một số loại thuốc hỗ trợ. Như sau:
Tâm lý trị liệu
Khi các triệu chứng chấn thương ở trẻ xuất hiện và kéo dài hơn một tháng, cha mẹ hoặc người chăm sóc chính cũng nên nhờ đến sự hỗ trợ và tư vấn của các chuyên gia sức khỏe tâm thần. Thông thường, trẻ sẽ được ưu tiên áp dụng các liệu pháp tâm lý để có thể kiểm soát tốt những suy nghĩ và hành vi tiêu cực của mình.
Các chuyên gia sẽ xem xét tình trạng hiện tại của từng bé để lựa chọn liệu pháp phù hợp nhất. Trẻ sẽ cân bằng được cảm xúc, đối phó tốt với những suy nghĩ tiêu cực cứ đeo bám mãi trong tâm trí, đồng thời vượt qua được chứng trầm cảm, tuyệt vọng, bi quan trong cuộc sống của trẻ nhỏ.
Các chuyên gia khuyến cáo, quá trình trị liệu tâm lý cho trẻ nhỏ cần có sự tham gia của các thành viên trong gia đình. Điều này sẽ giúp cả cha mẹ và con cái hiểu được các vấn đề đau thương, sửa chữa những gì đã xảy ra và xây dựng cuộc sống lành mạnh, tốt đẹp hơn.
Thông thường, trong quá trình can thiệp tâm lý cho trẻ nhỏ, liệu pháp nhận thức và hành vi sẽ được ưu tiên áp dụng. Cũng bởi liệu pháp này rất hiệu quả trong việc phục hồi sức khỏe, nhận thức và hành vi cho những trẻ bị chấn thương tâm lý.
Về hành vi, các chuyên gia sẽ đánh giá mức độ chịu đựng của từng trẻ và áp dụng các chiến lược can thiệp phù hợp. Mục đích chính của quá trình này là giúp trẻ em trải nghiệm và đối phó với những tổn thương do các sự kiện trong quá khứ gây ra. Điều này sẽ được lặp lại cho đến khi trẻ không còn cảm thấy lo lắng, sợ hãi.
Về nhận thức, cách xử lý này sẽ giúp trẻ nhận thức đúng đắn và dần thay đổi suy nghĩ, tình cảm của mình theo hướng tích cực hơn. Nhờ đó, trẻ bắt đầu nhìn nhận và đánh giá sự vật, cuộc sống xung quanh một cách khách quan và đẹp đẽ hơn.
Sử dụng thuốc điều trị
Trong một số trường hợp sang chấn tâm lý ở trẻ, các triệu chứng trở nên trầm trọng, bác sĩ chuyên khoa tâm thần nhi có thể cân nhắc kê đơn thuốc hỗ trợ điều trị. Mặc dù những loại thuốc này không thể điều trị hoàn toàn chấn thương, nhưng chúng có thể cải thiện và kiểm soát các triệu chứng nghiêm trọng mà chấn thương gây ra ở trẻ em.
Trẻ sẽ dần ổn định hơn về tâm lý, dần biết cách ứng phó với các hoạt động, sự việc diễn ra trong trường hợp và xã hội trong quá trình điều trị chấn thương. Bên cạnh đó, khi kết hợp dùng thuốc với liệu pháp tâm lý sẽ giúp trẻ dễ dàng chia sẻ tâm tư, bớt cô đơn, cởi mở hơn, rút ngắn thời gian hồi phục sức khỏe tâm thần.
Tuy nhiên, tất cả các loại thuốc hỗ trợ điều trị bệnh đều có khả năng gây ra một số tác dụng phụ không mong muốn nên cần được các bác sĩ chuyên khoa theo dõi cụ thể. Việc sử dụng thuốc chỉ được áp dụng khi có chỉ định của bác sĩ, các gia đình tuyệt đối không được tự ý mua thuốc cho con em mình sử dụng.
Trong quá trình dùng thuốc nếu có biểu hiện gì bất thường cần thông báo ngay cho bác sĩ điều trị để được thăm khám và hướng dẫn cách xử lý kịp thời. Người bệnh tuyệt đối không được ngưng thuốc đột ngột để tránh gây ra những hậu quả đáng tiếc.
Vai trò của cha mẹ trong quá trình cải thiện sức khỏe tâm lý của trẻ
Ngoài việc áp dụng và tuân thủ nghiêm ngặt phác đồ điều trị của bác sĩ chuyên khoa thì sự hỗ trợ từ phía gia đình, đặc biệt là bố mẹ đóng vai trò rất quan trọng. Vì vậy, trong giai đoạn này, cha mẹ nên dành thời gian cho con nhiều hơn, quan tâm và chăm sóc con nhiều hơn để con nhanh chóng phục hồi tinh thần.
Một số điều cha mẹ nên làm là:
- Giúp trẻ xây dựng và duy trì tốt thời gian học tập, sinh hoạt cuộc sống tương tự như trước khi sự việc đau thương xảy ra.
- Để phục hồi tốt sau khi trải qua những căng thẳng hoặc chấn thương, trẻ cần một khoảng thời gian thích hợp. Vì vậy, để hỗ trợ tốt cho con, cha mẹ nên chủ động tìm hiểu các kiến thức về chấn thương tâm lý, trao đổi với bác sĩ điều trị để biết thêm về tình trạng hiện tại của con mình cũng như nhận được lời khuyên từ các chuyên gia về cách chăm sóc và hỗ trợ trẻ phù hợp.
- Nói chuyện, chia sẻ và cố gắng trấn an con. Nói với con bạn rằng những cảm xúc đau khổ, tiêu cực mà con bạn phải trải qua là một điều bình thường, nó không phải là điều gì đó khác thường. Cha mẹ nên giải thích cặn kẽ và nói chuyện với con một cách nhẹ nhàng nhất để con lắng nghe và biết cách giải quyết những cảm giác khó chịu của chính mình.
- Tạo không gian thoải mái, chào đón cho con bạn và chọn thời cơ thích hợp để dễ dàng bày tỏ cảm xúc của mình về những sự kiện đau lòng. Sau đó, dành cho trẻ những lời động viên, khích lệ và khen ngợi khi trẻ đủ can đảm để đề cập đến chúng. Tuy nhiên, cha mẹ không nên cố ép con nói hoặc chia sẻ suy nghĩ của mình ngay lập tức. Bạn có thể gợi ý cho trẻ bằng những kinh nghiệm, nếu trẻ thích vẽ, viết nhạc thì hãy tận dụng chúng và sử dụng chúng như một công cụ để trẻ cảm thấy an toàn và thoải mái hơn khi chia sẻ.
- Ngay khi bạn nhận thấy các dấu hiệu và lo lắng về nguy cơ có thể xảy ra của con mình, hãy tìm kiếm sự trợ giúp của chuyên gia. Cũng bởi suy nghĩ hủy hoại bản thân, tự tử là điều vô cùng nguy hiểm và có thể xảy ra bất cứ lúc nào ở trẻ nhỏ, đặc biệt là lứa tuổi dậy thì, thanh thiếu niên.
- Cha mẹ cũng có thể tham khảo ý kiến của chuyên gia tư vấn, bác sĩ tâm thần nhi khoa để tìm được nhóm hỗ trợ phù hợp với tình trạng hiện tại của con mình.
- Hãy luôn chia sẻ và nói với con rằng những sự việc đau buồn không hoàn toàn là lỗi của con. Hãy luôn khuyến khích và học cách lắng nghe tâm tư, tình cảm của trẻ nhỏ, đừng để chúng liên tục trách móc bản thân.
- Cha mẹ cần giữ liên lạc với những người chăm sóc, giáo viên và những người mà trẻ tiếp xúc thường xuyên để xây dựng mạng lưới hỗ trợ hiệu quả và cải thiện khả năng phục hồi.
- Cha mẹ cũng nên khuyến khích và tôn trọng ý kiến của con cái bằng cách hỗ trợ chúng đưa ra quyết định và lựa chọn hàng ngày. Điều này sẽ giúp trẻ tăng cường sự tự tin và dần làm chủ cuộc sống của chính mình. Tùy theo độ tuổi của từng trẻ mà bố mẹ có thể sắp xếp và tạo cơ hội cho trẻ tham gia các hoạt động cuối tuần, lên kế hoạch theo sở thích và mong muốn của trẻ để trẻ lấy lại sự tự tin. và cảm thấy thoải mái, hài lòng về cuộc sống.
- Tuyệt đối không chỉ trích hay phán xét những hành vi “thoái trào” của trẻ nhỏ. Ví dụ, một số trẻ sẽ thường đòi được bế / ẵm, khóc, la mắng, ôm thú bông để có thể ngủ mặc dù trước đó chúng không có thói quen này. Nếu chưa biết cách xử lý trong trường hợp này, cha mẹ có thể tham khảo ý kiến của các nhà chuyên môn.
- Cha mẹ cũng nên khuyến khích trẻ vận động, tạo cơ hội cho trẻ tiếp xúc nhiều hơn với bên ngoài. Các em còn được tham gia các hoạt động ngoài trời, luyện tập thể dục thể thao để nâng cao sức khỏe.
- Chế độ ăn của trẻ cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc cải thiện sức khỏe tâm thần sau chấn thương. Cha mẹ nên ưu tiên những thực phẩm giàu dinh dưỡng, thiết lập chế độ ăn uống phù hợp, tránh bỏ bữa.
- Cần đảm bảo chất lượng giấc ngủ cho trẻ, vệ sinh phòng ngủ sạch sẽ, tránh thức khuya. Nếu trẻ khó ngủ, mẹ có thể thử một số biện pháp cải thiện như ngâm chân bằng nước ấm, dùng dầu thơm, ngồi thiền, nghe nhạc, v.v.
Bài viết trên đây đã cung cấp cho người đọc một số thông tin hữu ích về những sang chấn tâm lý ở trẻ em. Để có thể khắc phục tốt tình trạng này cần tiến hành can thiệp sớm, kiên trì lâu dài và kết hợp với sự hỗ trợ của gia đình để trẻ nhanh chóng trở lại cuộc sống tích cực, khỏe mạnh.
